Epidemiologia afrykańskiego pomoru świń w Polsce

Afrykański pomór świń w Europie wschodniej

Afrykański pomór świń (ASF) stanowi obecnie największe zagrożenie dla produkcji trzody chlewnej w Europie wschodniej i środkowej. Obecna epidemia ASF w Europie wschodniej miała swój początek w 2007 roku w gruzińskim porcie Poti nad Morzem Czarnym, skąd wirus rozprzestrzenił się najpierw na teren Gruzji a następnie Armenii, republik Federacji Rosyjskiej, Białorusi, Ukrainy, Litwy, Łotwy, a ostatnio Polski i Estonii.

Afrykański pomór świń i jego zwalczanie w Polsce

W Polsce badania diagnostyczne w kierunku ASF prowadzi Krajowe Laboratorium Referencyjne Państwowego Instytutu Weterynaryjnego – Państwowego Instytutu Badawczego (PIWet-PIB) w Puławach. W tym kierunku, w latach 2011-2013, przed wykryciem pierwszego przypadku ASF w Polsce, wykonano badanie 2124 sztuk świń i 13063 sztuk dzików. Od połowy lutego 2014 roku, kiedy to stwierdzono pierwszy przypadek ASF w Polsce, do końca października 2014 r. badaniom poddano 18730 świń i 11878 dzików (Tab. 1). Warto podkreślić, że Polska jest krajem, który w podanym okresie przeprowadził największą liczbę badań wirusologicznych i serologicznych próbek od świń i dzików.

Tab. 1. Badania laboratoryjne przeprowadzone w Polsce w kierunku ASFV od stycznia do października 2014.

Obecnie na obszarze Polski ustanowione są dwie strefy bezpieczeństwa: strefę z ograniczeniami (zakażoną, obejmującą 20 gmin), gdzie stwierdzono zakażenia ASFV u dzików i świń domowych, i strefę ochronną (buforową, obejmującą 36 gmin) przylegająca do strefy z ograniczeniami. Obydwie strefy znajdują się w całości na obszarze województwa podlaskiego. Ze strefy z ograniczeniami świnie mogą być przemieszczane do innych części Polski jedynie z gospodarstw, które spełniają szereg restrykcyjnych warunków dotyczących stanu zdrowia zwierząt i bioasekuracji, oraz oficjalnie uznane za wolne od ASF przez Krajowe Laboratorium Referencyjne PIWet-PIB. Przemieszczanie świń ze strefy z ograniczeniami do krajów Unii Europejskiej i krajów trzecich jest niedozwolone. Świnie ze strefy ochronnej mogą być przemieszczane do krajów Unii Europejskiej jedynie z gospodarstw, które spełniają szereg restrykcyjnych warunków dotyczących stanu zdrowia zwierząt i bioasekuracji.

Wszystkie chore świnie z terenu Polski, wykazujące objawy kliniczne wskazujące na możliwość wystąpienia zakażenia ASF, oraz zwłoki takich zwierząt podlegają badaniu laboratoryjnemu w kierunku ASFV. Badaniu w kierunku ASFV testami PCR i ELISA poddawane są również wszystkie znalezione na terenie Polski zwłoki dzików, niezależenie od domyślnej przyczyny śmierci. Badaniu temu podlegają również zwłoki dzików odstrzelonych w strefie z ograniczeniami. Wszystkie świnie z gospodarstw położonych w promieniu 10 km od miejsca stwierdzenia dzika, lub świni zakażonej ASFV, podlegają eliminacji, po analizie ryzyka rozprzestrzenienia się choroby.

W sumie, wszystkie 19 przypadków ASF u dzików, dotyczyło 53 dzików znalezionych w odległości do 17 km od granicy polsko- białoruskiej.

Fig. 1. Przypadki ASF u dzików i świń od lutego do października 2014 miały miejsce w gminach graniczących z Białorusią.

Dwa przypadki ASF u świń domowych w Polsce

Pierwsze ognisko ASF u świń domowych stwierdzono 22 lipca 2014 w gospodarstwie utrzymującym 8 świń, zlokalizowanym we wsi Zielona, gmina Gródek, około 2,5 km od granicy z Białorusią. W wyniku wywiadu stwierdzono, że zachorowania z objawami mogącymi wskazywać na ASF obserwowano już przed 17 lipca 2014. W dniu tym padły 3 świnie, które właściciel zakopał. W związku z pojawieniem się kolejnych zachorowań 19. lipca 2014 właściciel zgłosił ten fakt lekarzowi weterynarii, który z kolei poinformował inspekcję weterynaryjną. W próbkach pobranych od padłych i chorych świń stwierdzono obecność ASFV. Pozostałe przy życiu świnie zostały zabite i poddane utylizacji. Teren gospodarstwa został oczyszczony i zdezynfekowany. Wykonano też wszystkie działania przewidziane prawem w przypadkach wystąpienia wysoce zakaźnych chorób zwierząt.

Drugie ognisko ASF stwierdzono 6 sierpnia 2014 we wsi Józefowo, gmina Gródek, w gospodarstwie, w którym utrzymywano tylko jedną świnię. Gospodarstwo to było położone odległości około 13 km na północ od gospodarstwa, w którym wcześniej stwierdzono ASF. Obydwa gospodarstwa, w których stwierdzono ASF położone były blisko lasu. Nie przestrzegano w nich żadnych zasad bioasekuracji.

Fig. 2. Zwłoki świń zakażonych ASFV.

Fig. 3. Powiększona śledziona i węzły chłonne krezkowe u dzika zakażonego ASFV.

Pochodzenie polskich szczepów ASFV

Szczepy ASFV wyizolowane w Polsce poddano genotypowaniu co wykazało ich identyczność ze szczepami wcześniej stwierdzonymi na Białorusi i Litwie. Posiadają one charakterystyczny 10 nukleotydowy insert (marker genetyczny), którego nie stwierdza się w szczepach rosyjskich (Gallardo i wsp. 2014). Charakterystyka genetyczna szczepów oraz lokalizacja geograficzna przypadków ASF w Polsce wskazuje na pochodzenie wirusa z Białorusi.

Obecnie wydaje się, że największe zagrożenie ASF wynika z rosnącej na wschodzie Polski liczby dzików. Podobna sytuacja ma miejsce w krajach UE na wschód od Polski, gdzie stwierdzono liczne przypadki ASF u dzików. Wskaźnik występowania dzików na niektórych terenach przekracza liczbę 2 zwierząt na km2, co sprzyja utrzymywaniu się ASFV w populacji. Problem nadmiernej gęstości populacji dzików związany jest przede wszystkim z małą aktywnością myśliwych w strefie z ograniczeniami. Wywóz odstrzelonych dzików poza tą strefę jest niedozwolony.

Fig. 4. Zwłoki dzika, w których stwierdzono obecność ASFV.

Sytuacja ASF w Polsce w porównaniu z innymi krajami

Porównanie rozwoju sytuacji epidemiologicznej w zakresie ASF w Polsce z podobnym procesem na Łotwie, Litwie, Białorusi i Rosji wskazuje, że scenariusze rozwoju epidemii mogą się znacznie różnić. Na przykład, na Łotwie pierwszy przypadek ASF stwierdzono 25 czerwca 2014 a w kolejnych dwóch miesiącach zarejestrowano aż 61 nowych przypadków u dzików i aż 39 ognisk u świń domowych. Do stwierdzania ASFV doszło na obszarze całego kraju. Liczba przypadków i ognisk ASF na Litwie jest zdecydowanie mniejsza niż na Łotwie, natomiast skala strat jest ogromna, co związane jest między innymi z wystąpieniem ASF w fermie wielkotowarowej (Ignalin) liczącej około 20 000 świń.

Na temat szerzenia się ASF w Federacji Rosyjskiej i Białorusi brakuje obiektywnych danych. Niemniej nieoficjalne informacje wskazują na fakt, że w krajach tych ASF występuje w formie endemicznej, co jest czynnikiem niezwykle utrudniającym zwalczanie. W wymienionych krajach, szerzenie się ASF związane jest przede wszystkim z działalnością człowieka, który przewożąc na duże odległości zanieczyszczone ASFV mięso i wyroby z wieprzowiny, jest głównym wektorem w szerzeniu się choroby. Ponadto analiza przestrzenno czasowa występowania ognisk ASF wykazała, że większość z nich zlokalizowana jest w pobliżu głównych szlaków transportowych.

Podsumowując, sytuacja ASF w Polsce istotnie różni się od tej w krajach na wschód od naszego kraju. Jak dotychczas ASFV stwierdzono na bardzo ograniczonym obszarze 4 gmin w 2 powiatach w województwie podlaskim, co wskazuje, że jak dotychczas przyjęte metody zwalczania, i ich realizacja okazują się skuteczne.

Analiza dotychczasowych przypadków ASF w Polsce (19 przypadków u dzików i 2 u świń, w 4 gminach) wskazuje, że przebieg zakażenia u dzików ma charakter enzootyczny a nie epizootyczny.

Ryzyko zawleczenia ASFV na inne obszary Polski jest realne, i jak w innych krajach objętych obecną epidemią, najbardziej prawdopodobne jest, że może do tego dojść w wyniku nieuprawnionego transportu wieprzowiny, dziczyzny, lub ich produktów, ze strefy objętej ograniczeniami.